Respiratuar (Solunumsal) Asidoz

1. Tanım

Respiratuar asidoz, akciğerlerin yeterince karbondioksit (CO₂) atamaması sonucu gelişen, kandaki pH değerinin düşmesi ile karakterize bir asit-baz dengesizliğidir.

Alveolar ventilasyon (hava değişimi) azaldığında, karbondioksit kanda birikir ve su ile birleşerek karbonik asit (H₂CO₃) oluşturur. Bu, kan pH'ını düşürerek asidemiye yol açar.

2. Karbondioksit Fizyolojisi

Ortalama bir yetişkin, dinlenme durumunda dakikada 200-250 mL, günlük toplamda ise 10-20 litre CO₂ üretir. Üretilen karbondioksitin ana kaynağı, hücresel solunum sırasında enerji (ATP) üretmek için kullanılan karbonhidrat, yağ ve proteinlerin metabolik olarak parçalanmasıdır.

Karbondioksit kanla akciğere 3 farklı mekanizma ile taşınır

• Bikarbonat şeklinde ∼%70
• Hemoglobine bağlanarak ∼%20
• Kanda çözünmüş olarak ∼%7

Karbondioksitin Vücuttaki Görevleri ve Etkileri

• Atık: Hücresel metabolizma sonrası oluşan bir atıktır
• Asit baz dengesinin sağlanması: Karbonik asit (H₂CO₃) - bikarbonat (HCO₃^-) tampon sistemi (karbondioksit suyla birleşerek karbonik asite dönüşür)
• Solunumun kontrolü: Beyin, aort ve karotiste bulunan kemoreseptörler kandaki CO₂ düzeyini algılar ve solunum hızını ayarlar.
• Vazodilatör etki: CO₂, vücuttaki ve özellikle beyindeki damarları genişletir (vazodilatasyon), bu da kan akışını artırarak dokulara oksijen taşınmasını kolaylaştırır.
• Bohr etkisi: CO₂, hemoglobinin oksijen bırakma eğilimini artırır. Dokularda yüksek CO₂ seviyeleri, oksijenin daha kolay serbest bırakılmasını sağlar.

3. Respiratuar Asidozun Çeşitleri

• Akut respiratuar asidoz
• Kronik respiratuar asidoz
• Kronik üzerine akut respiratuar asidoz

Akut Respiratuar Asidoz

Alveolar ventilasyonun ani azalması sonucunda, CO₂'nin hızla birikmesi ve kanda pH'ın hızla düşmesi ile karakterizedir. Böbrekler henüz HCO₃^- üretimini artırarak kompansasyon sağlayamamıştır.

Akut Respiratuar Asidozun Nedenleri

• Solunum sistemi hastalıkları:

• Akut astım krizi

• • • Akut pulmoner ödem (sol kalp yetmezliği, ARDS, sepsis, aspirasyon, toksik (duman) inhalasyonu, pulmoner kontüzyon
    • Şiddetli pnömoni

• Solunum merkezi baskılanması

• • • İlaç aşırı dozu (opioidler, sedatifler).
    • Beyin hasarı (travma, inme (kanama, iskemi)).

• Hava yolu tıkanıklıkları

• Yabancı cisim aspirasyonu

• • • Akut laringospazm (vokal kordların (ses tellerinin) ani ve istemsiz kasılması)
      • Solunum Yolu Tahrişi; gastroözofageal reflü, inhalasyon anestezikleri, kimyasal veya fiziksel uyarı (tütsü, duman, alerjenler veya hava yolu aspirasyonu). Bir pirinç tanesi bile laringospazma neden olabilir
      • Enfeksiyonlar; üst solunum yolu enfeksiyonları, epiglottit, laringotrakeobronşit (krup).
      • Alerjik Reaksiyonlar; anafilaksi, alerjenlere bağlı mukozal irritasyon.
      • Cerrahi ve Travma; endotrakeal tüp manipülasyonu, cerrahi sırasında hava yoluna yapılan müdahaleler, travmatik entübasyon.
      • Nörolojik ve Psikolojik Nedenler; stres ve anksiyete, hipokalsemi (sinir ve kas hiperaktivitesi), beyin sapı lezyonları.
      • İlaçlar; lokal anesteziklere bağlı alerjik reaksiyonlar, opiatlar ve bazı kas gevşeticiler.

• Nöromüsküler hastalıklar

• • Guillain-Barré sendromu (Diyafram felcine bağlı. GBS, periferik sinirlerin miyelin kılıfına veya aksonlarına karşı gelişen bir otoimmün süreçtir. Bu durum, sinir iletiminin bozulmasına yol açar ve kasların işlevini etkiler.)
  • Myasthenia gravis krizi (MG, postsinaptik nikotinik asetilkolin reseptörlerine karşı otoantikorların geliştiği bir hastalıktır)

Akut Respiratuar Asidozun Belirtileri

• Hızlı solunum (hiperventilasyon başlangıcı).
• Bilinç bulanıklığı veya koma.
• Hızlı pH düşüşü nedeniyle asidoz belirtileri.

Kronik Respiratuar Asidoz

CO₂’nin uzun süreli birikimi sonucu gelişen, ancak böbreklerin HCO₃^- üretimini artırarak kısmi bir kompansasyon sağladığı durumdur. Kan pH’ı genellikle normalin alt sınırındadır (7.35-7.40)

Kronik Respiratuar Asidozun Nedenleri

• Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH): En yaygın neden.
• Göğüs duvarı deformiteleri: Kifoskolyoz, obezite hipoventilasyon sendromu.
• Nöromüsküler hastalıklar: Amyotrophic lateral skleroz (ALS), kronik myasthenia gravis.
• Obstrüktif uyku apnesi: Tedavi edilmediğinde.

Kronik Respiratuar Asidozun Belirtileri

• Hafif yorgunluk, baş ağrısı.
• Hiperkarbi belirtileri (CO₂ birikimi): Uyku hali, unutkanlık.
• Şiddetli durumlarda sağ kalp yetmezliği (kor pulmonale).

Kronik Üzerine Akut Respiratuar Asidoz

Kronik respiratuar asidozu olan bir hastada, akut bir olayın CO₂ seviyelerini daha da artırması sonucu oluşur. Hem akut hem de kronik asidoz bulguları bulunur.

Nedenleri: KOAH alevlenmesi, pnömoni ve pulmoner emboli gibi akut solunum komplikasyonları, sedatif veya opioid kullanımı

Belirtileri: Hızla artan solunum sıkıntısı, bilinç kaybı, koma, hipoksi ve hiperkapni.

4. Respiratuar Asidozda Kompanzasyon

Respiratuar asidozda kompansasyon mekanizmaları, vücudun kanda artan karbondioksit (CO₂) ve buna bağlı asidozu dengelemeye çalıştığı süreçlerdir. Bu mekanizmalar akut ve kronik respiratuar asidozda farklılık gösterir:

Akut Respiratuar Asidozda Kompanzasyon

• Renal Kompanzasyon: Asidoz hızlı gelişir ancak böbrek kompanzasyonu yavaş olduğu için sınırlıdır.
• Kan Tampon sistemleri: Bu mekanizma hızlıdır ancak etkisi sınırlıdır. (Karbondioksit / bikarbonat (en önemlisi!), eritrosit / hemoglobin, protein, fosfat tampon sistemleri)

Kronik Respiratuar Asidozda Kompanzasyon

Kronik asidozda (örneğin KOAH gibi hastalıklarda); böbrekler, H⁺ iyonlarını aktif olarak idrarla atar, aynı zamanda plazma bikarbonat (HCO₃^-) seviyelerini artırarak kanda tamponlama kapasitesini artırır. Bu süreç saatler ila günler alır ve kronik respiratuar asidozun en etkili kompansasyon mekanizmasıdır.

Arteriyel kan gazında PaCO₂ yüksek kalırken, yükselen HCO₃^- düzeyleri pH'ı normale yaklaştırır (tam denge sağlanmaz). Renal kompansasyon tam olsa bile pH genellikle normal alt sınırda (7.35-7.40) kalır. Eğer altta yatan neden (ör. hava yolu tıkanıklığı veya ventilasyon yetersizliği) çözülmezse, kompansasyon yetersiz kalarak metabolik komplikasyonlar gelişebilir.

5. Respiratuar Asidozun Tedavisi

Akut Respiratuar Asidozun Tedavisi

Respiratuar asidoz tedavisi, asidoza neden olan temel problemin-hastalığın çözülmesine odaklanır.

Bu durum genellikle acil müdahale gerektirir.

a. Altta Yatan Hastalığın Tedavisi

• Hava yolu tıkanıklığı: Yabancı cisim varsa çıkarılır. Trakeal entübasyon veya acil hava yolu açma gerekebilir.
• Pulmoner hastalıklar (örneğin astım, pulmoner ödem): Bronkodilatörler (örneğin salbutamol) ve steroidler (örneğin metilprednizolon) kullanılır. Akut pulmoner ödem için diüretikler ve oksijen tedavisi uygulanır.
• Solunum merkezi baskılanması: İlaç aşırı dozunda (örneğin opioidler) nalokson uygulanabilir.

1. Mekanik Ventilasyon (Akciğerlerin yeterince CO₂ atamadığı durumlarda)

• Noninvaziv ventilasyon (NIV): BiPAP (Bilevel Positive Airway Pressure) cihazı kullanılır. Hafif-orta dereceli solunum yetmezliklerinde tercih edilir.
• İnvaziv mekanik ventilasyon: Endotrakeal tüp aracılığıyla uygulanır. Daha şiddetli akut respiratuar asidoz vakalarında gereklidir.

c. Oksijen Tedavisi

Hipoksi (oksijen yetersizliği) varsa kontrollü oksijen tedavisi yapılır. Ancak dikkatli olunmalıdır; KOAH gibi bazı durumlarda yüksek oksijen verilmesi daha fazla solunum depresyonuna yol açabilir.

Kronik Respiratuar Asidozun Tedavisi

Kronik respiratuar asidozda böbrekler bir miktar kompansasyon sağlamış olabilir, ancak uzun vadede de altta yatan neden tedavi edilmelidir.

a. Altta Yatan Hastalığın Tedavisi 

• KOAH: Bronkodilatörler (örneğin tiotropium), inhale steroidler veya uzun etkili beta-agonistler, gerektiğinde evde oksijen tedavisi.
• Göğüs duvarı hastalıkları (örneğin kifoskolyoz): Solunum kaslarının güçlendirilmesi, ciddi durumlarda cerrahi düzeltme.
• Obezite hipoventilasyon sendromu: Kilo kaybı ve CPAP (Continuous Positive Airway Pressure) tedavisi.

1. Solunum Desteği: Geceleri noninvaziv ventilasyon, hastanın daha rahat solunum yapmasına ve CO₂’nin atılmasına yardımcı olabilir.
2. Komplikasyonların Yönetimi: Uzun süreli hiperkapni (yüksek CO₂ seviyesi) ve hipoksi, pulmoner hipertansiyon ve sağ kalp yetmezliğine yol açabilir. Bu durumların yönetimi önemlidir.

Kronik Üzerine Akut Respiratuar Asidozun Tedavisi

Kronik respiratuar asidozu olan bir hastada akut kötüleşme durumunda mekanik ventilasyon veya noninvaziv ventilasyon gerekebilir.