Etiyoloji
Etiyoloji, etyoloji, etioloji; hastalığın nedeni, kökeni. Hastalık nedenleri ile uğraşan bilim.
Bir hastalığın etiyolojisi (nedeni), intrinsik (hastanın kendinden) ya da ekstrensek (ekstrinsik, dış etkiler nedeniyle) olabilir. Ekstrensek etkiler de cansız varlıklar ya da canlı varlıklar nedeniyle oluşur. Hastalığın sebebi bilinemiyorsa, o zaman da bu hastalığın nedeninin idiopatik olduğu söylenir. Doktorun sebep olduğu hastalıklara ise iatrojenik denir.
Etiyoloji & Patogenez İlişkisi Nedir?
Çoğu zaman etiyolojiden bahsedilirken sık sık patogenez teriminin de kullanıldığını duyacaksınız. Peki patogenez nedir? Bir hastalığın patogenezi, hastalık oluşurken meydana gelen biyolojik (ve de patolojik) değişimlerdir. Yani etiyoloji hastalığın neden geliştiği (sebebi), patogenez ise nasıl geliştiği ile ilgilidir. Bu sıkı bağlantı yüzünden bazen da etyopatogenez teriminin kullanıldığını görebilirsiniz.
Örneğin akut apandisitin etiyolojisi; apendiks lümenini tıkayan fekalit (taşlaşmış gaita) ya da lenfoid hiperplazidir. Akut apandisitin patogenezi ise apendiks lümeninin tıkanması > lümen içinde mukus birikimi > bakterilerin kapalı ortamda çoğalmaları > apendiksin şişmesi > gerginliğe bağlı olarak apeniks kan dolaşımının bozulması > gangren > perforasyon (delinme).
Hastalıkların adlandırılmasında kullanılan bazı terimler de, bize o hastalığın patogenezi hakkında da bilgiler verir (Akut-kronik, primer-nüks). Örneğin akut akalkülöz kolesistit terimi, safra kesesi inflamasyonunu tanımlamakla kalmaz, hastalığın akut (aniden) ve safra kesesinde taş olmadan geliştiğini anlatır. Nüks inguinal herni tanımlaması ise, hastada inguinal herni olduğunu ve bunun daha önceki fıtık ameliyatından sonra geliştiğini vurgular.
Etiyolojik Faktörler
İntrinsik (intrensek) Faktörler
- Genetik (atalardan gelen)
- Konjenital (doğuştan olan)
- Metabolik
- Dejeneratif
- Neoplastik; kanserojen
- İmmünolojik; bağışıklık sistemi ile alakalı
- Nütrisyonel; beslenme ile alakalı
- Psikojenik; psikoloji ile alakalı
Ekstrensek Faktörler
-
Cansız Etkenler
- Fiziksel etkiler
- Travma, zorlama, yaralanma
- Sıcaklık
- Nem
- Radyasyon
- Elektrik
- Kimyasallar
- Toksik maddeler
-
CanlıEtkenler
- İnfeksiyonlar
- Bakteri
- Virüs
- Mantar
- Parazit (protozoa)
- Böcek
- Yılan
İyatrojenik
Doktorların (bazen diğer sağlık personelinin) neden olduğu hastalık veya bozukluk. İatrojenik hastalıkların nedenleri şunlar olabilir;
- Kazayla (istenmeden) ortaya çıkabilir. Örneğin ameliyat sırasında safra yolunun yaralanması
- Beklenmeyen veya olağan dışı bir reaksiyon sonucu ortaya çıkabilir. Örneğin ilaç alllerjileri.
- Gerekli tedavinin kaçınılmaz bir sonucu olabilir. Örneğin total gastrektomi sonrası hastada demir eksikliği ortaya çıkması. Örneğin iyatrojenik Cushing sendromu.
- Tıbbi yetersizlik veya dikkatsizlik
İdiopatik
Sebebi bilinmeyen
Etiyolojiyi Bulmak Neden Önemlidir?
Bir hastalığın etiyolojisini bulmak oldukça önemlidir. Çünkü etiyolojiyi ortadan kaldırmak (tedavi etmek) hastalığı tedavi etmek anlamına gelir. Örneğin bir infeksiyonda, kültür yaparak hastalığa neden olan bakterinin tipini tespit etmek, o bakteriye özel antibiyotik verebilmemizi sağlar.
Bir hastalığın etyolojisinin bilinmesi, önleyici tedbirlerin (proflaktik) alınabilmesini sağlar. Örneğin bulaşıcı hastalıklara karşı aşılama. Kaptan James Cook, tayfalarında görülen skorbüt hastalığına, C vitamini eksikliğinin neden olduğunu bilseydi, uzun yolculuklarda gemisinde bolca sebze saklamanın yollarını arardı.
Etyoloji mi, Etiyoloji mi?
- Kelime Yunanca‘dan gelir. aitia; sebep, logos; bilim.
- Kelimenin İngilizcesi “etiology” ya da “aetiology” dir.
- Kelimenin Türkçe yazılışı, Türk Dil Kurumu‘na göre “etiyoloji“dir.
- Google, “etiyoloji” ve “etyoloji” kelimelerini tek kelime olarak görmez. Her iki aramada da sonuçlar benzer olmakla birlikte farklıdır.
- Wikipedia‘daki konu başlığı “etiyoloji” dir.